Laçın Qarabağ bölgəsinin tarixi və mədəniyyətinin beşiyi olaraq, Azərbaycanın ən qədim və əzəmətli şəhərlərindən biridir. Dağların qucağında, təbii gözəlliklərlə əhatə olunmuş bu şəhər uzun əsrlər boyu müxtəlif mədəniyyətlərin qovuşduğu bir mərkəz olub. Laçın nəinki coğrafi əhəmiyyəti ilə, həm də xalqının mübarizə ruhu və zəngin tarixilə xüsusi yer tutur. Hər bir daşında, hər bir küçəsində keçmişin izlərini əks etdirən bu şəhər öz dərin tarixi kökləri ilə öyünür.
1930-cu il avqustun 8-də təşkil edilən Laçın rayonunun mərkəzi Laçın şəhəridir. Rayonun ərazisi şimaldan Kəlbəcər, cənubdan Qubadlı, şərqdən Xocalı, Şuşa və Xocavənd rayonları, qərbdən isə Ermənistanla həmsərhəddir. Rayonun 1 şəhər, 1 qəsəbə, 125 kəndi vardır. Ümumi sahəsi 1835 kvadrat kilometri olan Laçın rayonu 72 min hektar yaylaq sahəsinə və 34 min hektar zəngin meşə massivinə malikdir.
Şəhərin coğrafi mövqeyi onun tarixi boyunca strateji əhəmiyyətini artırmışdır. Laçın Azərbaycan və Ermənistan arasında yerləşən ərazilərin nəzarətində olan bir bölgədir və bu səbəbdən tarixi dövrlərdə müxtəlif münaqişələrin mərkəzi olub.
Laçın şəhərinin adı çox vaxt “Laçın dəhlizi” ilə yanaşı çəkilir. Bu dəhliz Dağlıq Qarabağ bölgəsinə strateji bir keçid nöqtəsi olub. Şəhərin tarixi, müxtəlif mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların təsiri altında inkişaf etmişdir. Laçının tarixi abidələri, orta əsr qalaları və qədim məscidlər şəhərin zəngin tarixini əks etdirir.
Böyük strateji əhəmiyyətə malik Laçın rayonu 1992-ci il mayın 18-də Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuşdu. İşğal nəticəsində rayonun əhalisi etnik təmizləməyə məruz qalıb, 300-dən artıq hərbi və mülki şəxs həlak olub və itkin düşüb. İşğal nəticəsində 217 mədəniyyət, 101 təhsil, 142 səhiyyə müəssisəsi, 462 ticarət, 30 rabitə, 133 idarə və müəssisə, 5 musiqi məktəbi, 1 internat məktəbi, 1 orta texniki peşə məktəbi, 2 avtonəqliyyat və müxtəlif təyinatlı istehsal müəssisələri işğalçılar tərəfindən talan və məhv edilib. 54 dünya, 200-dən çox yerli əhəmiyyətli tarixi abidə vandalizmə məruz qalıb.
Şəhərin infrastrukturunun, yolların və binaların əksəriyyəti zərər gördü, bu da mülki həyatın və iqtisadi fəaliyyətin dayandırılmasına səbəb oldu.
İşğal dövründə Laçın münaqişə bölgəsinin strateji ərazisi olduğundan hərbi fəaliyyətlər üçün bir baza rolunu oynadı. Bu isə bölgədəki mülki əhaliyə əlavə çətinliklər yaşatdı və şəhərin müasir infrastrukturu üzərində əlavə təzyiq yaratdı.
1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanın siyasi səhnəsində baş verən dəyişikliklər, ölkənin mövcud idarəetmə strukturlarını ciddi şəkildə təlatümə saldı. AXC-Müsavat cütlüyü müstəqil Azərbaycanın siyasi hakimiyyətini ələ keçirmək üçün böyük bir iddia ilə ortaya çıxdı. Bu mübarizənin fonunda hakimiyyəti əldə etmək məqsədini güdən bəzi qüvvələr ən çirkin və məkrli üsullara əl atdılar.
Bu dövrdə müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycanın siyasi sarsıntı ilə üzləşməsi münaqişə zonalarındakı vəziyyəti daha da çətinləşdirdi. Şuşa və Laçın Ermənistanın işğalçı siyasəti ilə qarşı-qarşıya qaldı. 1992-ci ilin əvvəlində Şuşa şəhəri erməni qüvvələrinin işğalına məruz qaldı. Bu hadisə Azərbaycanın hərbi və siyasi vəziyyətini zəiflətdi və ermənilərin Laçına olan hərbi təzyiqləri daha da artırdı.
Ermənistan işğalçı tərəf olaraq Cenevrə konvensiyaları ilə üzərinə düşən öhdəliklərini kobud şəkildə pozaraq, Laçın rayonunda coğrafi adların dəyişdirilməsi, rayonun təbii resurslarının talan edilməsi və qazanc mənbəyinə çevrilməsi, əsasən, Suriyadan olan erməni əsilli qaçqınlar olmaqla məqsədyönlü məskunlaşma siyasətini apararaq demoqrafik tərkibin dəyişdirilməsi kimi qeyri-qanuni əməllərilə məşğul olub.
Laçının işğaldan azad olunması Azərbaycanın Qarabağ münaqişəsi kontekstində mühüm bir dönüm nöqtəsi idi. 1992-ci ildən erməni qüvvələrinin nəzarətində olan Laçın şəhəri, 2020-ci ilin noyabrında, İkinci Qarabağ müharibəsinin sonunda Azərbaycanın nəzarətinə qaytarıldı.
2020-ci ilin sentyabrında başlayan İkinci Qarabağ müharibəsi bölgədəki münaqişəni yeni bir səviyyəyə daşıdı. Müharibə boyunca Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Dağlıq Qarabağ bölgəsi və ətraf ərazilərdə əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə etdi. Hərbi əməliyyatlar çərçivəsində Laçın şəhərinin azad edilməsi üçün də strateji addımlar atıldı.
Laçının işğaldan azad olunması yalnız hərbi baxımdan deyil, həm də simvolik və tarixi əhəmiyyətə malikdir. Şəhərin azad edilməsi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası baxımından mühüm bir addım oldu. Eyni zamanda, müharibə nəticəsində məhv olmuş infrastrukturun bərpası və mədəni abidələrin qorunması üçün genişmiqyaslı bərpa və yenidənqurma işləri başlandı.
Azad edilmiş ərazilərdə, şəhərin və kəndlərin bərpası, yerli əhalinin geri dönməsi və sosial həyatın bərpası istiqamətində müxtəlif layihələr həyata keçirildi. Bu işlər, həm də bölgənin gələcək inkişafı və stabilliyi üçün əsas addımlar kimi qiymətləndirildi.
Laçının azad edilməsi həm də beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın münaqişə zonalarındakı ərazi bütövlüyü ilə bağlı mövqeyini gücləndirdi. Bu hadisə münaqişənin tarixi, siyasi və hərbi aspektlərinin daha geniş bir anlayışını təqdim etdi və bölgədəki vəziyyətin normallaşdırılması üçün yeni perspektivlər açdı.
Laçının işğaldan azad olunması üçün Azərbaycan Ordusu yüksək peşəkarlıqla və müasir döyüş taktikaları ilə hərəkət etdi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi altında həyata keçirilən əməliyyatlar nəticəsində 10 noyabr 2020-ci ildə imzalanan atəşkəs razılaşması çərçivəsində Laçın şəhəri və ətraf ərazilər Azərbaycanın nəzarətinə qaytarıldı. Razılaşma müharibənin sona çatmasını və bölgədəki vəziyyətin yeni bir mərhələyə keçməsini təmin etdi.
2021-ci ildəLaçın rayonunda generasiya gücü 8 meqavat olan Güləbird Su Elektrik Stansiyası işə salınıb. Stansiya təxminən 7000 nəfər əhalinin elektrik enerjisi ilə təminatında mühüm rol oynayacaq. Burada istehsal olunan elektrik enerjisi Qubadlı rayonunun Xanlıq kəndini, Laçın rayonunun cənub hissəsini və ərazidə yerləşən digər infrastruktur layihələrini elektrik enerjisi ilə təmin edəcək. Laçın rayonunda Həkəri çayının ən böyük qolu olan Hoçaz çayı üzərində yerləşən və ermənilər tərəfindən tamamilə dağıdılan 14,25 meqavat gücündə “Ağbulaq”, 8,25 meqavat gücündə “Mişni” və 6 meqavat gücündə “Alxaslı” Su Elektrik stansiyaları Prezident İlham Əliyevin tapşırığına uyğun olaraq tam yenidən qurulub. Hazırda “Merik” və “Ağbulaq” Su Elektrik stansiyalarında son tamamlama işləri aparılır. “Mişni” və “Alxaslı” Kiçik Su Elektrik stansiyaları 2023-cü il avqustun 25-də, “Zabux” və “Qarıqışlaq” Kiçik Su Elektrik stansiyalarıisə 2024-cü il mayın10-daişə salınıb. Laçın rayonunda ümumi gücü 40,5 MVt, illik enerji istehsalı potensialı 120 milyon kilovat-saat olan 5 kiçik su elektrik stansiyası yenidən qurularaq istismara verilib. Ümumilikdə Laçın rayonunda ümumi gücü 65,5 MVt, illik elektrik enerjisi istehsal potensialı 194 milyon kilovat-saat olan 9 su elektrik stansiyası fəaliyyət göstərəcək.
Laçında həyata keçirilən genişmiqyaslı quruculuq işləri yüksək zövq və keyfiyyətlə aparılır. Baş plan layihəsində təbii yaşıllıqlarla əhatələnmiş şəhərin tarixən mövcud olmuş təxminən 258 hektar məskunlaşma ərazisində həyətyanı sahəsi olan fərdi evlərə üstünlük verilib. Bununla yanaşı, çoxfunksiyalı zonalarda və digər yaşayış ərazilərində çoxmənzilli binaların tikilməsi təklif edilir. Şəhərdə xəstəxana, İşğal və Zəfər muzeylərinin yerləşəcəyi Memorial Park, məktəbəqədər və tam orta təhsil müəssisələri, peşə məktəbi, həmçinin mədəniyyət və turizm obyektləri də yaradılacaq. Planlaşdırmada tətbiq edilmiş “15 dəqiqəlik şəhər” prinsipi isə yaşayış məhəllələrinin, gündəlik tələbat obyektlərinin yaxın məsafədə olmasını və aşağı sürətli yol infrastrukturunun təşkilini nəzərdə tutaraq sakinlərin və qonaqların şəhər daxilində rahat hərəkətini təmin edəcək.
Artıq 26 avqustda isə Laçın şəhərinin bu əzəmətli tarixini və gələcək perspektivlərini qeyd etmək üçün bir araya gəlirik. Bu gün Laçının tarixi sərvətləri və mədəni irsi ilə bağlı dərindən düşünmək, şəhərin keçmişini, indisini və gələcəyini bir araya gətirmək üçün xüsusi bir gündür. Laçın tarixin sınaqlarını dəf edərək, həm döyüş meydanlarında, həm də mədəniyyət arenasında gücünü nümayiş etdirib. Bu gündə Laçının tarixi mirasını yad etmək, onun yenidən bərpası və gələcək inkişafı ilə bağlı ümidlərimizi ifadə etmək üçün bir fürsət tapırıq.
Əli Hüseynov,
Yeni Azərbaycan Partiyasının fəalı
