Azərbaycan və Ermənistan arasında 30 ilə yaxın davam edən münaqişə, Cənubi Qafqazın ən mürəkkəb və uzun sürən siyasi və hərbi qarşıdurmalarından biri olmuşdur. Bu müddət ərzində hər iki tərəf yüz minlərlə insan itkisi, sosial və iqtisadi fəsadlarla üzləşmiş, regionun inkişaf perspektivləri ciddi şəkildə məhdudlaşmışdır. Münaqişə 1980-ci illərin sonlarında Sovet İttifaqının süqutuna paralel olaraq başlayıb, 1990-cı illərdə genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlarla davam etmişdir. Bu dövr ərzində böyük miqyasda insan və maddi itkilər yaşanmış, ərazilər dağıdılmış, on minlərlə insan öz doğma yurd-yuvalarından məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür.
2020-ci ildə baş vermiş yenidənqurma döyüşləri, münaqişənin daha qısa, lakin intensiv mərhələsini təşkil etmişdir. Bu döyüşlər nəticəsində Azərbaycanın bir sıra strateji əraziləri geri alması və mövqelərini möhkəmləndirməsi təmin edilmişdir. Lakin bu mərhələ də uzunmüddətli sülhə gətirib çıxarmamış, yalnız vəziyyəti qismən dəyişdirmişdir.
2025-ci ilin avqust ayında Ağ Evdə baş tutan görüşlər, Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin ABŞ Prezidenti Donald Trampın vasitəçiliyi ilə imzaladıqları sülh razılaşması ilə yeni mərhələyə qədəm qoydu. Bu sənəd, sadəcə hərbi toqquşmaların dayandırılmasını deyil, həm də iqtisadi əməkdaşlığın inkişafını, sərhəd təhlükəsizliyinin təmin edilməsini və humanitar sahədə qarşılıqlı layihələrin həyata keçirilməsini əhatə edir. Sülh sazişinin mərkəzində “Trump Route for International Peace and Prosperity” adlı regional nəqliyyat dəhlizinin yaradılması planı dayanır. Bu dəhliz Azərbaycanın coğrafi üstünlüklərindən istifadə etməklə ticarətin artmasına və regional inteqrasiyanın dərinləşməsinə imkan verəcək.
Sülh prosesində ən böyük çağırışlardan biri, uzun illər boyu qarşılıqlı etimadsızlıq və düşmənçilik ruhunun aradan qaldırılmasıdır. Münaqişənin dərin kökləri və milli yaddaşda olan ağrılar, xalqlar arasında qarşılıqlı anlaşmanın qurulmasını çətinləşdirir. Bu səbəbdən, sülhün davamlı olması üçün siyasi iradə ilə yanaşı, geniş ictimai dəstək, təhsil və mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq da önəmlidir. Xüsusilə gənc nəsillərin düşmənçilik yox, əməkdaşlıq ruhunda böyüməsi sülhün möhkəmləndirilməsi üçün əsas şərtdir.
ABŞ-ın vasitəçilik rolu regionda yeni geosiyasi balansın formalaşmasına təsir edir. Bu, Azərbaycanın xarici siyasətində çoxvektorlu yanaşmanın vacibliyini artırır. Regional güclər – Rusiya və İran kimi ölkələrin maraqları da nəzərə alınmalıdır ki, uzunmüddətli və dayanıqlı sülh təmin olunsun. Azərbaycanın diplomatik fəaliyyətində bu faktorlar daim diqqətdə saxlanmalıdır.
Eyni gündə Ağ Evdə elan edilən daxili təhlükəsizlik tədbirləri ABŞ-ın vətəndaşlarının təhlükəsizliyinə verdiyi önəmi göstərir. Bu isə Azərbaycanın da daxili stabilliyi, sosial rifahı və hüquq-mühafizə orqanlarının modernləşdirilməsi sahəsindəki işlərinə örnək ola bilər. Daxili sabitlik təmin olunmadan xarici siyasətdə uğurlar qazanmaq mümkün deyil.
Münaqişənin uzun müddət davam etməsi Azərbaycanın hərbi, iqtisadi və sosial sahələrdə ağır sınaqlarla üzləşməsinə səbəb olmuşdur. Hərbi infrastrukturun bərpası, müharibədən zərər çəkmiş ərazilərin yenidən qurulması və məcburi köçkünlərin doğma torpaqlarına geri dönməsi kimi məsələlər prioritetdir. Bu, həm də sosial harmoniyanın bərqərar olması üçün zəruridir.
Sülh sazişi Azərbaycanın regional liderlik mövqeyini möhkəmləndirmək və ölkənin tranzit imkanlarını artırmaq üçün böyük potensialdır. Enerji və nəqliyyat sektorunda reallaşdırılacaq layihələr Azərbaycanın iqtisadi inkişafını sürətləndirəcək və beynəlxalq ticarətə daha geniş çıxış təmin edəcək.
Nəticə etibarilə, Ağ Evdə baş tutan görüşlər və imzalanan razılaşma Azərbaycanın milli maraqlarına uyğun, ölkənin dayanıqlı sülh və tərəqqi yolunda mühüm addımdır. Bu prosesin uğuru həm dövlət səviyyəsində, həm də cəmiyyətin bütün təbəqələrində sülhə veriləcək dəstəyə bağlıdır. Azərbaycanın gələcək nəsilləri üçün daha sabit və firavan region yaratmaq bugünkü siyasi addımlar və əməkdaşlıq vasitəsilə mümkün olacaq.
Ağ Evdə baş tutan görüşlər və imzalanan sülh razılaşması Azərbaycan üçün yalnız diplomatik bir hadisə deyil, həm də illərlə davam edən münaqişənin sona çatması, yeni inkişaf mərhələsinə keçid kimi qiymətləndirilməlidir.
Bu sülh sazişi, Azərbaycan və Ermənistan arasında ədalətli və davamlı əməkdaşlığın təməlini qoyaraq, bölgədə sabitlik və inkişafın təmin olunmasına ümid yaradır.
Vaqif Vəlibəyli,
YAP Nizami rayon təşkilatının könüllüsü
